महाशिवरात्री
महाशिवरात्रि भगवान् शिव (Reprentive God) को पूजा-अर्चना र ध्यान-भजनमा समर्पित हुन्छ। महाशिवरात्रीलाई भगवान् शिव र पार्वतीको विवाहको दिन तथा शिवको ताण्डव नृत्यको प्रतीक मानिन्छ। महाशिवरात्रीलाई हिन्दू धर्म संगठनको मात्र एक महत्वपूर्ण पर्वको रुपमा मानिनुहुँदैन । यस पर्वलाई केवल हिन्दु धर्म संगठनको दृष्टिले मात्र होइन, वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि बुझ्न आवश्यक छ।
ब्रह्माण्डीय ऊर्जा
महाशिवरात्रीको रातमा पृथ्वीको भौगोलिक र खगोलशास्त्रीय अवस्था विशेष प्रकारको ऊर्जा उत्पन्न गर्दछ। यस दिन चन्द्रमा, पृथ्वी, र सूर्यको स्थिति यस्तो हुन्छ कि पृथ्वीमा प्राकृतिक रूपमा सकारात्मक ऊर्जा प्रवाह हुन्छ। वैज्ञानिक दृष्टिले, यसलाई ‘ग्र्याभिटेशनल पुल’ (गुरुत्वाकर्षण खिचाव) संगत रूपमा बुझ्न सकिन्छ। यही कारणले गर्दा महाशिवरात्रीमा ध्यान, प्रार्थना, र साधना गर्नाले मानिसको मस्तिष्कमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।
ध्यान र न्यूरोसाइन्स
महाशिवरात्रीमा रातभर जाग्राम बस्ने र ध्यान गर्ने चलन छ। वैज्ञानिक दृष्टिले, ध्यान गर्दा मस्तिष्कमा ‘अल्फा वेभ्स’ उत्पन्न हुन्छन्, जसले तनाव कम गर्न, मनलाई शान्त राख्न, र एकाग्रता बढाउन मद्दत गर्दछ। यस दिनको ध्यानले मानिसको मस्तिष्कमा डोपामाइन र सेरोटोनिन जस्ता हर्मोनको सन्तुलन कायम गर्न भूमिका खेल्न सक्छ, जसले मानिसलाई खुशी र मानसिक स्थिरता प्रदान गर्दछ।
उपवास
महाशिवरात्रीमा उपवास राख्ने परम्परा छ। वैज्ञानिक दृष्टिले उपवासले शरीरलाई डिटक्सिफाई गर्न मद्दत गर्दछ। यसले पाचन प्रणालीलाई आराम दिन्छ, शरीरको अतिरिक्त विषाक्त पदार्थहरूलाई बाहिर निकाल्छ, र शरीरको मेटाबोलिज्म सुधार गर्दछ। उपवास गर्दा शरीरले ‘ऑटोफ्याजी’ (Autophagy) प्रक्रिया सुरु गर्छ, जसले पुराना र बिग्रेका कोषहरूलाई हटाएर नयाँ कोषहरू निर्माण गर्दछ।
रातभर जाग्राम
महाशिवरात्रीको रातमा निन्द्रा त्यागेर जाग्राम बस्न सल्लाह दिइन्छ। वैज्ञानिक दृष्टिले, रातभर जाग्राम गर्दा ‘सर्केडियन रिदम’ (Circadian Rhythm) परिवर्तन हुन्छ, जसले मस्तिष्कलाई नयाँ तरिकाले सक्रिय गराउँछ। तर, यो सावधानीपूर्वक गर्न आवश्यक छ, किनकि लामो समयसम्म निन्द्रा पूरा नहुँदा नकारात्मक प्रभाव पनि पर्न सक्छ।
जीवनचक्रको सम्मान
महाशिवरात्री वसन्त ऋतुको सुरुवातमा पर्दछ, जुन समय प्रकृति स्वयंमा नयाँ जीवनको सृष्टि गर्दैछ। वैज्ञानिक रूपमा, यो समय वातावरणीय परिवर्तन, तापक्रममा वृद्धि, र जैविक जीवनचक्रमा सुधारको समय हो। महाशिवरात्रीमा गरिने पूजा-पाठ, वातावरण शुद्ध गर्न प्रयोग गरिने धूप-दीप आदिले पनि वायुमण्डलमा शुद्धिकरण गर्ने भूमिका खेल्छन्।
मंत्र जप
महाशिवरात्रीमा ‘ॐ नमः शिवाय’ मन्त्रको जप गरिन्छ। वैज्ञानिक रूपमा, ‘ॐ’ ध्वनिलाई ‘प्रणव ध्वनि’ भनिन्छ, जसको तरङ्गले शरीरका कोषहरूलाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्दछ। यसले शरीरको ‘भाइब्रेशनल फ्रिक्वेन्सी’ बढाउँछ, जसले शरीर र मनमा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ।
सकारात्मक ऊर्जा
महाशिवरात्रीमा गरिएको साधना, भजन, कीर्तन आदिले सकारात्मक ऊर्जा सिर्जना गर्छ। यसले घर, मन्दिर, र वातावरणमा रहेका नकारात्मक ऊर्जाहरूलाई हटाउँछ। वैज्ञानिक दृष्टिले, यसलाई ‘साउण्ड थेरापी’ वा ‘भाइब्रेशनल हीलिंग’ का रूपमा बुझ्न सकिन्छ।
शिव, स्वरुव र प्रतिक
भगवान् शिवलाई विभिन्न प्रतीक र अर्थहरूमा मानिन्छ। उहाँको रूप, अस्त्र-शस्त्र र चिन्हहरूले गहिरो आध्यात्मिक, दार्शनिक, मनोवैज्ञानिक र वैज्ञानिक अर्थ बोकेका छन् ।
१. त्रिनेत्र (तीन आँखा): शिवका तीन आँखा समयका प्रतीक हुन्— भूत, वर्तमान, र भविष्य । तेस्रो आँखा ज्ञान, प्रज्ञा, र अन्तरदृष्टिको प्रतीक हो, जसले भ्रमलाई नष्ट गर्छ।
२. जटा (जटाधारी): उहाँको लामो जटाहरू प्रकृति र ब्रह्माण्डीय लयको प्रतीक हुन् । यसले जीवन र सृष्टिको प्रवाहलाई देखाउँछ ।
३. गङ्गा: शिवको जटाबाट बग्ने गङ्गा पवित्रता, शुद्धीकरण र जीवनदायिनी शक्तिको प्रतीक हो ।
४. चन्द्रमा: चन्द्रमा समयको चक्र, शीतलता, र शान्तिको प्रतीक हो।
५. त्रिशूल (त्रिशूल): त्रिशूलले सृष्टि, स्थिति र प्रलयलाई (उत्पत्ति, पालन र विनाश) देखाउँछ। यसले त्रिगुण (सत्व, रज, तम) लाई पनि जनाउँछ।
६. डमरु: शिवको डमरुले ब्रह्माण्डीय ध्वनि (ॐ) उत्पन्न गर्छ, जसले सृष्टि र लयको चक्रलाई चलाउँछ।
७. नीलकण्ठ: समुद्र मन्थनको विष पिएर उहाँको घाँटी नीलो भएकोले नीलकण्ठ भनिन्छ। यसले विषम परिस्थितिहरूलाई सहन र जीवनलाई जोगाउन सक्ने शक्तिलाई देखाउँछ।
८. सर्प (नाग): उहाँको गळामा रहेको सर्प समयको चक्र, मृत्यु, र पुनर्जन्मको प्रतीक हो। यसले उहाँलाई मृत्युलाई जित्न सक्ने (महाकाल) को रूपमा पनि देखाउँछ।
९. शिवलिंग: शिवलिंगलाई सृष्टि, ब्रह्माण्डीय ऊर्जा, र सृजनात्मक शक्तिको प्रतीक मानिन्छ।
१०. बाघको छाला: उहाँले लगाउने बाघको छालाले विजय, शक्तिलाई नियन्त्रणमा राख्न सक्ने क्षमता, र तपस्याको प्रतीक हो।
११. नन्दी (साँढे): शिवको वाहन नन्दी भक्ति, बल, र निष्कपटताको प्रतीक हो।
१२. रुद्राक्ष: रुद्राक्षको माला ध्यान, साधना, र आत्म-नियन्त्रणको प्रतीक हो।
गाँजा र भाङको अर्थ
भगवान् शिवलाई भाङ, गाँजा र धतुरो जस्ता वनस्पतिहरूको सेवन गर्ने देवता मानिन्छ। यसका धार्मिक, पौराणिक, र प्रतीकात्मक कारणहरू यस्ता रहेका छन्:
- विषपानको कथा (समुद्र मन्थन)
समुद्र मन्थनको समयमा समुद्रबाट हलाहल नामक विष निस्कियो, जसले सृष्टि नै नष्ट हुने खतरा थियो। देवता र दानवहरू कसैले पनि त्यो विष पिउन चाहेनन्। भगवान् शिवले सृष्टिलाई बचाउन त्यो विष पिए, जसले उहाँलाई ‘नीलकण्ठ’ नाम दिइयो। विषको तातो प्रभावलाई शान्त पार्न भाङ र धतुरोको सेवन गरिएको जनविश्वास छ, किनकि यी वनस्पतिहरूमा शीतलता प्रदान गर्ने गुणहरू हुन्छन्।
- योग र ध्यानमा सहयोगी
भगवान् शिवलाई आदियोगी (प्रथम योगी) र आदिगुरु (प्रथम गुरु) मानिन्छ। ध्यान र साधनामा लिन हुनलाई मनलाई स्थिर र शान्त बनाउन आवश्यक हुन्छ। भाङ र गाँजा जस्ता वनस्पतिहरूले ध्यानको समयमा मनलाई एकाग्र बनाउन र बाह्य संसारबाट अलग गर्न मद्दत पुर्याउने विश्वास छ।
- प्राकृतिक र तपस्वी जीवनशैली
शिवलाई तपस्वी जीवनशैलीको प्रतीक मानिन्छ। उहाँले सांसारिक सुख-सुविधाहरू त्यागेर जंगलमा, हिमालमा तपस्या गर्ने गर्थे। तपस्वीहरू आफूलाई प्रकृतिमा निर्भर राख्दछन्, र प्रकृतिमा पाइने वनस्पतिहरूको सेवन गर्दछ। भाङ, गाँजा, र धतुरो जस्ता वनस्पतिहरू वनमा सजिलै पाइन्छन्, जसले साधु-सन्तहरूले पनि सेवन गर्ने गर्थे।
- सांसारिक मोहबाट विमुक्ति (वैराग्य)
भगवान् शिवलाई वैराग्य र त्यागको देवता मानिन्छ। भाङ र गाँजाले मानिसलाई सांसारिक बन्धनबाट अस्थायी रूपमा अलग गर्न सक्दछ। यसले संसारको मोह-माया कम गर्न र आत्मचिन्तनमा मद्दत गर्न सक्दछ, जसलाई प्रतीकात्मक रूपमा शिवको व्यवहारसँग जोडिएको छ।
- धार्मिक एवं सांस्कृतिक परम्परा
महाशिवरात्री लगायतका शिवलाई समर्पित पर्वहरूमा भाङको प्रसाद चढाइन्छ। यसलाई शिवको प्रसाद मानिन्छ, र भक्तहरूले पनि भाङ ग्रहण गर्ने चलन छ। धार्मिक रूपमा, यसले भगवान् शिवको कृपा प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।
- प्राकृतिक औषधीय गुणहरू
आयुर्वेद र प्राचीन चिकित्सा विज्ञानमा भाङ र धतुरोलाई औषधीय गुणहरू भएको मानिन्छ। यसले शरीरलाई शीतलता, पीडा कम गर्ने, तनाव घटाउने, र मानसिक शान्ति दिने गुण हुन्छन्।
निष्कर्ष
भगवान् शिवले भाङ, गाँजा र धतुरोको सेवन गर्नु पौराणिक कथाहरू, धार्मिक प्रतीकवाद र साधु-सन्तहरूको जीवनशैलीसँग सम्बन्धित छ। यसलाई केवल नशाको दृष्टिले मात्र नभई वैराग्य, साधना र संसारबाट अलग्गिनुको प्रतीकका रूपमा बुझ्नुपर्छ।
महाशिवरात्रीमा गरिने साधना, उपवास, ध्यान, र पूजा विधिहरूले हाम्रो शारीरिक, मानसिक, र आध्यात्मिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छन्। यसरी महाशिवरात्री केवल भगवान् शिवको पूजा मात्र नभएर मानव जीवनलाई सन्तुलित, स्वस्थ, र सकारात्मक बनाउने मार्ग पनि हो।
खास शिक्षा राम वि शाम